Śladami Wielkiej Wojny – Pogórze
Bitwa Gorlicka 1915

Grybów [1] Stróże [2] Stróże [3] Łużna – Pustki [4]
długość trasy – 38 km, głównie drogi lokalne o dobrej nawierzchni,
czas przejazdu samochodem – 1 godzina,
czas przejazdu rowerem – 2:15 godziny, różnica wzniesień – 316 metrów

Grybów był największą miejscowością bezpośredniego zaplecza głównego uderzenia operacji gorlickiej, Stróże zaś najbliższą stacją kolejową. Wojska poruszały się poprzez wzgórza wokół Wyskitnej i Polnej w kierunku Szalowej i Łużnej. Takim właśnie szlakiem prowadzi trasa tej wycieczki, zaczynająca się od cmentarza wojennego w Grybowie.

Cmentarz powstał w latach 1917 – 1918, jego projektantem był Hans Mayr, niemiecki architekt, twórca wielu cmentarzy wojennych w Okręgu III – Gorlice. Prostokątna, opasana kamiennym murkiem kwatera, będąca miejscem spoczynku 721 żołnierzy, ozdobiona jest masywnym betonowym krzyżem łacińskim.

Na froncie potężnego cokołu krzyża umieszczona została w języku niemieckim inskrypcja:

CMENTARZ I WOJNY NR 130 A/ GRYBÓW
TUTAJ SPOCZYWA W POKOJU
721 ŻOŁNIERZY POLEGŁYCH W LATACH 1914-15
Z C.K. ARMII AUSTRO-WĘGIERSKIEJ – 643
Z ARMII NIEMIECKIEJ – 51
Z ARMII ROSYJSKIEJ – 27

Oprócz bezimiennych na ogół ofiar Bitwy Gorlickiej są tu pochowani żołnierze biorący udział w walkach w okolicach Grybowa pomiędzy listopadem 1914 a kwietniem 1915. Potężne dęby rosnące po obu stronach krzyża zasadzone zostały przez budowniczych cmentarza. Cmentarz odnowiony został w latach 1997 – 1998.

Warto wspomnieć, że cmentarz wojenny nr 130 miał jeszcze jedną kwaterę, znajdującą się na położonym kilkaset metrów dalej na zachód cmentarzu żydowskim – kirkucie, zdewastowanym podczas II  Wojny Światowej. Pochowani tam zostali żołnierze narodowości żydowskiej, polegli na okolicznych polach walk lub w lazaretach. Z siedmiu nagrobków zachowało się do obecnych czasów pięć niekompletnych i przemieszczonych.

Drugi z cmentarzy wojennych Grybowa, nr 129 – tak zwany „choleryczny”, na którym pochowani zostali żołnierze zmarli w lazaretach z powodu chorób zakaźnych, znajduje się w rejonie skrzyżowania drogi nr 28 z ulicą Turystyczną prowadzącą na Podchełmie. Pochowano tu 19 żołnierzy austro-węgierskich i 5 rosyjskich. Jego projektantem był również Hans Mayr.

Aby wyobrazić sobie w pełni atmosferę przygotowań do Bitwy Gorlickiej, należy udać się do Stróż, położonych 8 kilometrów na północ od Grybowa.

Droga prowadzi przez Białą Niżną, gdzie mija się widoczny po lewej stronie klasztor ss. dominikanek założony na początku wieku w dawnym dworze Stadnickich. W klasztorze działał w roku 1915 jeden z większych szpitali polowych w tej okolicy. W uznaniu poświęcenia sióstr w opiece nad rannymi sam cesarz złożył w odręcznym piśmie podziękowania, przyznając 9 czerwca 1915 r. przełożonej klasztoru Złoty Krzyż Zasługi.

Przed wiekami istniał w tym miejscu gródek strzegący powstających w dolinie Białej posiadłości klasztornych i rycerskich. W późniejszych wiekach tutejsze ziemie należały do Jeżowskich i Szalowskich. Od końca XIX wieku rytm życia mieszkańców wyznaczany był stukotem kół pociągów i pracy tutejszego węzła kolejowego.

Przed kościołem parafialnym o neogotyckiej architekturze prowadzi w prawo brukowana kostką uliczka. W krótkiej perspektywie ukazują się w głębi, pochodzące z końca XIX wieku, okazałe budynki węzła kolejowego Stróże.

Zachowało się zdjęcie z maja 1915 roku przedstawiające perspektywę tej uliczki zapełnionej przygotowanymi do marszu oddziałami niemieckiej piechoty i ciężkimi wozami konnymi z zaopatrzeniem frontowym. Na dalszym tle zdjęcia widać wysokie budynki stacji.

Tutejszy węzeł kolejowy odegrał istotną rolę w przygotowaniach do Bitwy Gorlickiej, znajdując się najbliżej pozycji wyjściowych zaplanowanego przez Niemców uderzenia. Od Nowego Sącza docierały tu transporty wojskowe. Jedynie niewielką ich część i  dopiero przed samą bitwą pod osłoną mgły i nocy, wysłano dalej na północ w stronę Ciężkowic-Bogoniowic – większość rozładowała się w Grybowie i  Stróżach. W sumie do wszystkich stacji przyfrontowych dotarło do dnia ofensywy 640 pociągów wojskowych.

Względy militarne były pierwszoplanowym czynnikiem przy podejmowaniu przez rząd wiedeński w połowie wieku XIX decyzji o budowie linii kolejowych w Galicji. Jako pierwsza ukończona została w roku 1861 linia kolejowa biegnąca zewnętrznym łukiem Karpat, łącząc Kraków ze Lwowem poprzez między innymi, Tarnów. W następnych latach budowano kolejne linie łączące Tarnów z Leluchowem i Preszowem, a także Zwardoń z Nowym Sączem i Stróże z Zagórzem.

Budowa 150-kilometrowego odcinka kolei od Tarnowa do leżącego na granicy Leluchowa trwała trzy lata. Ciekawe jest, że pierwsze plany przewidywały poprowadzenie linii prosto doliną Białej aż w okolice Tylicza, a  więc z pominięciem Nowego Sącza.

Sądeccy radni musieli energicznie zabiegać w Wiedniu o zmianę tych planów. Tunele w Kamionce i Żegiestowie drążyli Tyrolczycy, a budowle inżynieryjne stawiali Austriacy i Włosi. Miejscowa ludność zatrudniona była do kopania i transportu ziemi oraz skał. Od 1876 roku zaczęły tu jeździć pierwsze pociągi, ale ruch pasażerski był ograniczony.

Przed końcem XIX wieku powstała istniejąca do dziś sieć kolei karpackich, które odegrały istotną rolę w czasie I Wojny Światowej pozwalając armii Austro-Węgier szybko przemieszczać i koncentrować w wybranych miejscach swoje oddziały. Sam węzeł w Stróżach zapisał się natomiast w historii wojny jako bezpośrednie zaplecze ofensywy majowej, dostarczając na bliskie pole bitwy potężny strumień wojska i uzbrojenia – głównie niemieckiej 11 Armii.

W Stróżach znajduje się również cmentarz wojenny, gdzie pochowano żołnierzy biorących udział w bitwie.

Aby do niego dotrzeć, należy mijając kościół, drogą nr 981 skierować się krótko dalej na północ i po 150 metrach skręcić w prawo (Drogowskaz Łużna 9).

Zaraz za wiaduktem znowu należy skręcić w prawo i po chwili znowu w lewo. Wąska dróżka biegnie grzbietem wśród zabudowań wzdłuż dolinki potoku Wiskitnianka. Około 1,3 kilometra od wiaduktu schodzi w lewo droga polna prowadząca do nadrzecznych zadrzewień. Idąc ich skrajem, dochodzi się do zadbanego cmentarzyka.

Ten cmentarz już na pierwszy rzut oka różni się od poprzednio odwiedzanych – brakiem patosu. Jego ogrodzenie i wejściowe bramki przypominają dawne dworskie cmentarzyki, lekkie metalowe sztachety rozpięto pomiędzy tynkowanymi słupkami, których krawędzie oblicowane zostały drobnymi otoczakami rzecznymi.

Projektantem cmentarza był Jan Szczepkowski, polski artysta rzeźbiarz, który pełnił służbę frontową do maja 1915, kiedy na skutek odniesionych ran uznany został za niezdolnego do walki i skierowany później do Oddziału Grobów Wojennych. Pełnił w nim funkcję kierownika artystycznego okręgu Łużna i zaprojektował wiele cmentarzy.

Typowe są kamienie nagrobkowe z żeliwnymi krzyżami na mogiłach, inną natomiast od reszty formę ma pomnik – kamienny obelisk na szerokim postumencie o wyraźnie germańskim charakterze. Na wieńcu otaczającym pomnik znajdują się herby Królestwa Węgier, Cesarstwa Austrii oraz Cesarstwa Niemieckiego. Powstał on prawdopodobnie odrębnie od reszty cmentarza, być może z prywatnej fundacji rodzin spoczywających tu oficerów armii niemieckiej i austro-węgierskiej.

Na cmentarzu pochowano 95 żołnierzy z armii austro-węgierskiej, 11 z armii niemieckiej i 8 z armii rosyjskiej.

W tym miejscu można wycieczkę zakończyć – albo udać się jeszcze śladem podążających na pole bitwy wojsk – do Łużnej i odwiedzić tam słynny cmentarz wojenny nr 123, Łużna – Pustki.

Należy wówczas wrócić w sąsiedztwo mijanego wcześniej wiaduktu kolejowego i skierować się drogą do Łużnej w prawo do góry. Wzdłuż drogi biegnie dalej linia kolejowa odbijająca ze Stróż jednym torem na wschód w kierunku Gorlic wykorzystując szerokie obniżenie pomiędzy leśnym masywem Maślanej Góry a wysoką wierzchowiną rejonu Stróżnej.

Tędy na linię frontu maszerowały kolumny oddziałów niemieckich i austro-węgierskich.

W rejonie wzgórza Pustki nad Łużną miał miejsce 2 maja 1915 roku krwawy szturm na pozycje rosyjskie żołnierzy austro-węgierskiej 12 Krakowskiej Dywizji Piechoty, złożonej głównie z Polaków (Wadowicki i Cieszyński Pułk Piechoty).

W ciężkich walkach polskie pułki straciły blisko 900 żołnierzy. Mimo tak dużych strat Polakom poszło znacznie lepiej niż innym oddziałom na sąsiednich odcinkach frontu – dzięki umiejętnemu zastosowaniu przez dowodzącego dywizyjną artylerią płk. Tadeusza Jordana-Rozwadowskiego nieprzerwanego ognia kroczącego, przenoszonego do przodu w miarę postępów piechoty.

U podnóża wzniesienia powstał największy obszarowo w Galicji Zachodniej cmentarz wojenny nr 123, z mogiłami żołnierzy austriackich, węgierskich, polskich i rosyjskich. Cmentarz, zaprojektowany przez Jana Szczepkowskiego, jest położony nietypowo na tarasach dość stromego zbocza, które wokół porasta las.

W górę prowadzą wytyczone ścieżki z kamiennymi schodkami oraz ławkami. Na zboczu, w pewnym od siebie oddaleniu znaleźć można indywidualnie zaprojektowane kwatery przyporządkowane konkretnym oddziałom i narodowościom.

Najmocniejszym akcentem architektury cmentarza była przez dziesiątki lat kaplica w formie strzelistej drewnianej gontyny, zbudowanej na jego szczycie według projektu Dušana Jurkoviča, architekta słowackiego, najbardziej znaczącej postaci w Oddziale Grobów Wojennych.

Kaplica spłonęła w 1985 roku i na wiele lat pozostały na jej miejscu jedynie kamienne bloki fundamentów, pokrywane przez rozprzestrzeniającą się zieleń lasu, która temu miejscu nadawała wygląd azteckich ruin. Niedawno odbudowana została całkowicie, a okalający ją młody las wycięty, dzięki czemu widoczna jest dobrze z drogi Tarnów – Gorlice. Z jej tarasu rozciąga się ku południowi daleka panorama przedpola bitwy ograniczona wzniesieniami Maślanej Góry i Jaworza.

Cmentarz Pustki to ostatnie miejsce drugiej części wycieczki.